Güney Kafkasya Kördüğümü: Karabağ Sorunu Kapsamında 31 Ekim Soçi Zirvesi

27 Eylül-9 Kasım 2020 gerçekleşen II. Karabağ Savaşı Azerbaycan’ın zaferi ile sonuçlanmıştır. Ermenistan, 44 gün süren Karabağ Savaşı'nın ardından imzalanan, 10 Kasım Bildirisi’ni ihlal etmiş, her fırsatta sınır tacizleri ile birlikte silahlı çatışma çıkarmıştır. Dolayısıyla bu sürecin temel ihtilafı sınır anlaşmazlığı olmuştur.

Güney Kafkasya’daki hakimiyet mücadelesinin bu derece kritik halde olması önemli stratejik konuma sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Güney Kafkasya jeopolitiğine bakıldığında, Türk dünyasının entegrasyonunu sağlaması, Çin’in Kuşak-Yol projesinin güzergahında yer alması, Hazar Havzası’nda çıkarılan petrol ve doğal gazın Avrupa’ya naklinde köprü olması, İran’ı Zengezur Koridoru üzerinden Karadeniz’e bağlaması gibi çeşitli jeopolitik işleve sahip olması bölgenin önemini göstermektedir. Bölgede iki kritik hat bulunmaktadır: Bakü-Tiflis-Ankara ile Moskova-Erivan-Tahran.

Bu ihtilaf durumu nihayetinde, Azerbaycan ve Ermenistan, Avrupa Konseyi ve Rusya arabuluculuğunda defalarca kez bir araya gelmiş, sınır ve barış müzakereler için görüşmeler yapılmış, 10 Kasım Bildirisi’ne riayet edilmesi noktasında çok kez mutabık kalınmışsa da Karabağ zaferinden bu yana Ermenistan’ın bu müzakereleri defalarca ihlal ettiği görülmektedir. Barış anlaşması için birçok kez masaya oturan taraflar sonuç alamadığı gibi, alınan kararlar da saha da uygulanamamıştır.

Ermenistan, Ağustos 2022’den bu yana çeşitli ihlaller yaparak, silahlı tacizlerde bulunmaktadır. 12-14 Eylül 2022’de gerçekleşen Ermeni saldırıları sonucunda 77 Azerbaycan ve 135 Ermenistan askeri hayatını kaybetmiştir. 31 Ağustos’ta Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel'in arabuluculuğu ile dördüncü kez düzenlenen Brüksel görüşmelerinde, Azerbaycan ve Ermenistan arasında barış anlaşmasının imzalanacağı yönünde kararlar alınmıştır. Bu görüşmelerin ardından Ermenilerin saldırıya geçmesi henüz barış niyetinde olmadığı ve Azerbaycan’ın Karabağ zaferini kabul etmediğinin göstergesi olmuştur. Ermenistan’ın 2 yıldan beri katılmış olduğu diplomatik müzakereler sonrasında alınan kararları sabote etmesiyle birlikte Ermenistan ciddiyetsiz ve çelişkili bir Karabağ politikası sergilemiştir.

Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın müzakereler sürecini sabote etmesi aynı zamanda Ermenistan’ın iç siyasetinin dinamiklerine bağlıdır. Ermeniler, Karabağ’ın Azerbaycan toprağı olduğunu kati suretle kabul etmemiştir. Başbakan Paşinyan’ın diplomatik süreçlerde uzlaşı eğilimine sahip olması halinde Türk ajanı olduğuna dair iddialar yayılmıştır. Ermenistan halkının Paşinyan’a karşı radikal muhalefeti, 10 Kasım Bildirisinde alınan kararların ihlal edilmesi ve müzakere süreçlerinin sabote edilmesinde ana faktör olduğu denilebilir.

Bölge istikrarı sağlamak ve sınır ihtilafını nihayete erdirmek amacıyla 31 Ekim 2022’de Rusya Devlet Başkanı Putin’in arabuluculuğuyla Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Rusya’nın Soçi vilayetinde üçlü zirve gerçekleştirmiştir. Zirvede Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki sınır anlaşmazlığı ve barış anlaşmasına ilişkin konular ele alınmıştır.

Karabağ Sorunu Nedir?

Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki bölgesel açmazı daha net analiz edebilmek için tarihsel arka plana değinmek gerekmektedir. Sovyet Rusya’nın dağılmasının ardından Ermenistan ve Azerbaycan müstakil devlet olarak siyasi kazanımlar elde etti. Ermenilerin, hukuki olarak Azerbaycan hakimiyeti altındaki Karabağ bölgesinde hak iddia etmesiyle çıkan anlaşmazlık 1990’lı yılların başlarında savaşa dönüştü. Rusların desteğini alan Ermeniler, 1991’de Hankendi’ni, 1992’de Şuşa ve Hocalı’yı ardından Laçın, Hocavend, Kelbecer ve Ağdere'yi, 1993'te Ağdam'ı işgal etti. Ağdam'ı, Cebrayıl, Fuzuli, Gubadlı ve Zengilan illerinin işgali izledi. Böylece, Ermeniler Azerbaycan’ın yüzde 20’sini işgal etti. Bu işgaller süresince Ermeniler tarafında Azerbaycan Türklerine karşı katliamlar yapıldı ve 1 milyona yakın kişi yaşadıkları yeri terk etmek zorunda kaldı.

Savaşı ve Ermeni katliamlarını durdurmak için 4-5 Mayıs 1994'te Bişkek Protokolü imzalanarak ateşkes ilan edildi. Bu protokole göre: 12 Mayıs 1994 itibarıyla tarafların ateşkes ilan edecek, Ermeniler işgal ettiği bölgelerden kuvvetlerini çekecek, yerlerini terk etmek zorunda kalan kişiler geri dönecekti. Fakat Ermenilerin protokole uymaması, tarafların uzlaşamaması sebebiyle barış yapılamamış, anlaşma maddeleri kâğıt üzerinde kalmış ve Karabağ sorunu günümüze kadar gelmiştir.

II. Karabağ Savaşı

27 Eylül 2020 sabahı Ermenistan, Azerbaycan topraklarına yönelik saldırıda bulunmasıyla II. Karabağ savaşı başlamıştır. 4 Ekim 2020’de çatışmalar sonucunda Azerbaycan ordusu Cebrail kenti ile Karhulu, Şükürbeyli, Yukarı Maralyan, Çereken, Daşkesen, Horovlu, Decal, Mahmutlu ve Caferabat köylerini Ermeni işgalden kurtarmıştır.

Avrupa Birliği ülkelerinden ve Amerika’dan yükselen ateşkes çağrısına karşılık, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, askeri operasyonların durması için bazı beş maddeden oluşan şartları açıkladı: (ⅰ) Ermenistan ordusu Azerbaycan topraklarından çıkacak, (ⅱ) Ermenistan Nikol Paşinyan, Azerbaycan toprak bütünlüğünü tanıyacak, (ⅲ) Azerbaycan halkından özür dilenecek, (ⅳ) Paşinyan, Karabağ’ın Ermenistan toprağı olmadığını söyleyecek, (ⅵ) Ermenistan işgal ettiği topraklardan çekilmek için takvim belirtecek. [1]

Azerbaycan ordusunun ilerleyişine karşısında Ermeni ordusunun kayıpları devam ederken, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, vatandaşlarını cephede savaşmaya çağırarak, durumun diplomatik yollarla çözülemeyeceğine dair açıklamalarda bulunmuştur.[2]

Ermeni ordusunun sahadaki kayıpları, Ermenistan içerisinde Başbakan Paşinyan muhaliflerini ayaklandırmıştır. Muhalefet partileri iktidarın Karabağ sahsında yetersiz kaldığı gerekçesiyle istifa etmesini talep etmiştir. Ermenistan’ın telafi edilemeyecek kayıplarını önlemek amacıyla, Karabağ’da yaşanan kayıplardan sorumlu tutulan Başbakan Paşinyan’ın bir an önce görevi bırakması yönünde açıklamaları gelmiştir.[3]

44 gün süren savaş Azerbaycan’ın Ermenilerin işgali altındaki yerleri alması sonucu zaferle sonuçlanmıştır. Başbakan Paşinyan’ın yenilgiyi kabul etmesi ile birlikte 10.11.2020’de savaş sonlandırılarak ateşkes bildirgesi imzalandı. Ermenistan’ın iç dinamiklerini sarsan bu durum Başbakan Paşinyan’a karşı öfkeyi arttırdı.

Ermenistan’da Başbakan Nikol Paşinyan Karşıtı Protesto Eylemleri

10 Kasım’da imzalanan bildirge ile birlikte Başbakan Paşinyan karşı muhalifler protesto gösterilerine başlamıştır. Başbakan Paşinyan yaşanan bu gelişmeler karşısında halkı isyana sevk eden herkesin adalet önüne çıkarılacağı yönünde açıklamalarda bulunmuştur. Paşinyan, ‘Aldığım karar, derinlemesine analizlere ve askeri duruma ilişkin bilgi sahibi kişilerin değerlendirmeleri temelinde alındı. Bildiriyi imzalamaktan başka şansım yoktu’ dedi.[4]

10 Kasım 2020 ateşkes bildiri maddeleri şunlardır: (ⅰ) Azerbaycan ve Ermenistan kontrol ettikleri pozisyonlarda kalacak, (ⅱ) Kelbecer 15 Kasım, Ağdam rayonu 20 Kasım, Laçin 1 Aralık’a kadar Azerbayan’a geri verilecek, (ⅲ) Tarafların ateşkese uymasını denetlemek amacıyla bir mekanizma oluşturulacak, (ⅳ) Karabağ’da temas hattında ve Laçin koridorunda Rus barış gücü bulunacak, (ⅴ) Ermenistan ordusu, geri çekilmesini Rus askerleinin denetiminde yapacak, (ⅵ) Rus barış güçleri Karabağ’da 5 yıl süreyle kalacak. Taraflar 6 ay öncesinden itiraz etmezlerse süre otomatik olarak 5 yıl uzayacak, (ⅶ) 3 yıl içinde Ermenistan ile Hankendi arasındaki rota oluşturulacak. Rus askerleri bu rotanın korunması için yeniden konuşlandırılacak, (ⅷ) Yerinden edilmişler, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliğinin kontrolünde Karabağ ve etrafındaki bölgelere dönecek, (ⅸ) Azerbaycan’ın batı illeri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım koridoru açılacak, (ⅹ) Taraflar arasında esir ve cenaze değişimi yapılacak.[5]

Bildiri sonrasında Başbakan Paşinyan, ‘Ordu, durmanın gerekli olduğunu söyledi. Çünkü sorunlarımız var ancak bunların çözümü yok ya da kaynaklarımız tükenmiş durumdadır. Savaşanların dinlenmesi lazımdı. Cephede bir aydır değiştirilmeyen kimseler vardı. Ermenistan ve Karabağ yönetimi savaşın bir an önce bitirilmesi gerektiğine karar verdiler. Aksi halde sonuçlar çok daha ağır olacaktı’ şeklinde ifadelerde bulunmuştur. [6]

11 Ocak 2021 Moskova Zirvesi

Rusya Devlet Başkanı Putin, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Paşinyan 11 Ocak’ta Moskova’da bir araya gelmiştir. Görüşmede, Karabağ’ın durumunu 10 Kasım bildirisinin uygulanış şekli, Ermeni işgali sebebiyle bölgenin kapanan ulaşım ağları ve ekonomik koşullarına ilişkin bildiri hazırlanmıştır.

Bölgedeki ekonomik bağların inşa edilmesi, demiryolu, karayolu ve altyapı projelerinin başlatılması için bir çalışma gurubunun kurulması kararı alınmış ve bu karara yönelik ilk toplantının 30 Ocak 2021tarihinde yapılacağına dair program yapılmıştır. [7]

Tüm bu gelişmeler devam ederken, Ermenistan’da Başbakan Paşinyan’a yönelik sesler yükselmeye devam etmiş, ordu ile başbakan karşı karşıya gelmişti. Ermenistan Genelkurmay başkanı Başbakan Paşinyan’a istifa etmesi için muhtıra vermiştir. ABD, NATO, Türkiye, muhtırayı kınamış demokrasi çağrısında bulunmuşlardır. Rusya ise Ermenistan’ın iç işleri olduğunu belirterek barışçıl bir yolla çözülmesini umduklarına dair açıklamalarda bulunmuştur.

Sınır Krizi ve 26 Kasım Soçi Zirvesi

Savaşın bitmesini takiben Ermenistan-Azerbaycan arasında sınır tartışmaları başlamıştır.  Ermeni orduları Laçin ve Kelbecer il sınırlarındaki mevzilere yerleşmesi iki ülke arasında tekrar gerilimin yükselmesine sebep olmuştur.

26 Kasım 2021’de Rusya arabuluculuğuyla Ermenistan Başbakanı Paşinyan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev Rusya’nın Soçi kentinde bir araya gelmiştir. Yapılan görüşmeler nihayetinde sınırların belirlenmesine yönelik kararlar alınmıştır. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın Soçi’de gerçekleştirdikleri üçlü görüşmenin ardından ortak bildiri yayımlanmıştır. Bu bildiriye göre, Azerbaycan ve Ermenistan'ın, sınırların belirlenmesi konusunda ikili bir komisyon oluşturulacaktır. Karabağ’ın ekonomik potansiyelinin ortaya çıkarılmasının önemine de vurgu yapılarak, ekonomik bağların geliştirilmesine yönelik istişareler yapılmıştır.[8]

Brüksel Zirveleri

Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki barış sürecine ilişkin açmazlarla sadece bölgesel aktörler ilgilenmiyor, Avrupa konseyi de meseleyi yakından takip ediyor bu bağlamda görüşmeler organize ediyordu. Avrupa Birliği Konseyi Başkanı Charles Michel 6-7 Nisan’da Brüksel’de iki ülke liderleri ile bir araya gelerek barış anlaşmasını düzenlenmesine yönelik üçlü görüşme düzenlemiştir. Bu tarihten sonra aynı amaca yönelik müzakereler devam etmiştir. İlki 14 Aralık 2021’de düzenlenen Brüksel Zirvesi’nin üçüncüsünün 22 Mayıs 2022’de yapılma kararı alınmıştır.

AB Konseyi Başkanı Charles Michel, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile Brüksel'de ortak görüşme gerçekleştirdikten sonra ele alınan konuları açıklamıştır. Görüşmede, mayınların temizlenmesi, gözaltındaki kişilerin serbest bırakılması, iki ülke için sınır komisyonları oluşturulması ve ilk ortak toplantısının düzenlenmesi, bölgede iletişim ve ulaşım altyapılarının düzenlenmesine ilişkin konular, sınır yönetimi ve güvenlik gibi birçok konuyu ele aldıklarını belirtmiştir. Michel, tarafların barış görüşmelerini ilerletme konusunda anlaşmaya vardığını belirterek bir sonraki görüşmenin Ağustos 2022’de gerçekleşeceğini belirtmiştir.[9] 31 Ağustos'ta gerçekleşen 4. Brüksel görüşmesinde, barış anlaşması konusunda sonuç alabilmek için çalışmaları hızlandırması konusunda mutabakata varılmıştır. Fakat 12-14 Eylül’de Ermenistan saldırılara tekrar başlamıştır. Savaş sahasında ölümler artarken Avrupa Birliği’nden müzakere sürecine geri dönülmesi gerektiğine dair ikazlar gelmiştir.

6 Ekim’de Avrupa Siyasi Topluluğu toplantısı için Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan Çekya’nın başkenti Prag’a gitmiştir. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve AB Konseyi Başkanı Charles Michel'in de katılımıyla dörtlü görüşmeler yapılmıştır. Bu görüşmenin ardından ortak açıklama yapılmıştır. Açıklamada, sınır belirleme komisyonlarının çalışmalarında Birleşmiş Milletler (BM) Şartı ve 1991 tarihli Alma Ata Bildirisi'nin temel oluşturulacağı belirtildi.[10]

31 Ekim Soçi Zirvesi

Karabağ bölgesindeki sınır probleminin çözülmesi ve bölgedeki çatışmaların sonlandırılması amacıyla Rusya Devlet Başkanı Putin öncülüğünde, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan Soçi’de bir araya gelmiştir.

Putin, öncelikle ikili görüşmeler yaparak ardından üçlü görüşmeyi gerçekleştirdi. Görüşmeyi baş başa bir formatta açan Putin, Karabağ ve Ermenistan-Azerbaycan sınırındaki çatışmanın uzadığını ve çözülmesi gerektiğini kaydetti.[11]

Putin, yapmış olduğu açıklamalarda bölgedeki çatışmaların on yıllardır devam ettiğini ve artık sona erdirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Putin açıklamalarının devamında, Karabağ’da sorunların çözümüne yönelik adımlar için iki tarafında gerekli siyasi iradeye sahip olduklarını ifade etmiştir.[12] 31 Ekim Soçi Zirvesi’nde, 10 Kasım 2020, 11 Ocak ve 26 Kasım 2021 tarihlerinde imzalanan üçlü anlaşmaların uygulanması, bölgedeki istikrarı güçlendirmeye yönelik ilave adımların atılmasına yönelik müzakereler yapılacağı planlanmıştır.[13]

Putin, konu anlaşmalara uyarak silahlı çatışmaların sona ermesi gerektiğine vurgu yapmış, Ermenistan’a dair şu ifadeleri kullanmıştır: Hepimiz, Ermeni ekonomisinin gelişimi de dahil olmak üzere, en önemli şeyin barışı sağlamak ve kalkınma için koşullar yaratmak olduğu gerçeğinden yola çıktık. Bu nedenle ulaşım altyapısındaki engelleri kaldırmak, yeni rotalar oluşturmak, ekonomi ve sosyal alanın gelişimi ile ilgili tüm konular için çalışıyoruz. Tüm bunlar insanların çıkarları için planlanıyor. Bu nedenle bugün tüm bu konular hakkında konuşmalıyız ve umarım ilerleyeceğiz’.[14]

Paşinyan’ın görüşme de yapmış olduğu açıklamada Ermenistan her an Azerbaycan ile bölgesel iletişim engelini kaldırmaya hazır olduğunu ifade ederek, ancak yeni rotaların geçtikleri ülkelerin yetkisi altında kalması gerektiği belirtmiştir.  Başbakan Paşinyan, "Meselenin özü şudur: Ermenistan Cumhuriyeti topraklarından geçen haberleşmeler Ermenistan Cumhuriyeti'nin tam kontrolü altında olmalı ve Ermenistan mevzuatına göre yürütülmelidir. Federasyon, yukarıdaki anlaşmaların uygulanması üzerinde kontrol sahibi olmalıdır” demiştir.[15]

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev ise Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin normalleştirilmesi gereken beş temel ilkeyi tekrar öne sürmüştür. Cumhurbaşkanı Aliyev, ‘Bunların hepsi uluslararası hukukun temel ilkeleridir ve normalleşmenin bu temelde sağlanabileceğini düşünüyorum’ şeklinde ifadelerde bulunmuştur. Aliyev, ‘Artık Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin normalleşmesi için konuşma ve hareket etme zamanıdır’ diyerek belitmiş olduğu ilkeler çerçevesinde uzlaşı ve diyalog taraftarı olduğunu göstermiştir.  Ayrıca Rus devlet başkanının bu konudaki kişisel rolünü çok takdir ettiğini vurgulamıştır.

Cumhurbaşkanı Aliyev, Ermenistan’ın olası toprak talebine ket vurmak ve Ermenistan’ın hala devam eden Karabağ’ın Ermenistan toprağı olduğu argümanının geçersiz olduğunu belirtmek amacıyla şu sözleri söyledi: "Karabağ sorunu zaten tarih oldu. İki yıl önce çözüldü. Dolayısıyla bu bağlamda tartışılacak pratikte bir şey yok ve Azerbaycan-Ermeni ilişkilerinin normalleşmesi elbette çok ciddi adımlar gerektiren format" demiştir.[16]

Putin, Aliyev ve Paşinyan ile yapmış olduğu üçlü görüşmenin ardından ortak açıklama:

‘Bugün ortak bildiri kabul ettik. Açıkça söylemeliyim ki her konuda anlaşma sağlanamadı. Daha önce uzmanlar düzeyinde çalışılan bazı konular metinden çıkarıldı. Bununla birlikte, toplantının yararlı olduğu ve durumu bir bütün olarak çözüme kavuşturmak yönünde daha ileri adımlar için koşullar yarattığı yönündeki genel değerlendirmeye katılıyorum. Üstelik 'bütün olarak' derken hem yakın geçmişin olaylarını hem de iki yıl önceki olayları kastediyorum. Her halükârda temel konularda anlaşmayı başardık. Bugünkü müzakerelerimiz ülkelerimizin geleceği konusunda mutabakat sağlayabileceğimizi ortaya koydu. 'Ülkelerimiz' derken Rusya'yı, Azerbaycan'ı, Ermenistan'ı ve tüm bölge ülkelerini kastediyorum. Çünkü bu bölgede yaşayan tüm halklar ilişkilerin normalleşmesinden yanadır. Rusya, nihai ve kapsamlı çözüme ulaşılması için her şeyi yapacaktır’.[17]

Değerlendirme ve Politika Önerileri

II. Karabağ Savaşı sonrasında, Ermenistan yenilgiyi kabul edememiş ve Azerbaycan-Ermenistan arasında sınır ihtilafı ortaya çıkmıştır. Ermenistan siyasetindeki iç dinamiklere baktığımızda 10 Kasım 2020 tarihinde yapılan anlaşma ihanet olarak değerlendirilmiş, Başbakan Paşinyan’ın almış olduğu kararlara karşı protesto gösterileri yapılmış, Paşinyan yönetimine Genelkurmay Başkanı tarafından muhtıra verilmişti. Karabağ üzerinden kahramanlık hikayesi yazamayan Başbakan Paşinyan, savaş sonrasında alınan kararlara ve yapılan müzakerelere uymayarak silahlı çatışmalar çıkarmış, sınır ihlalinde bulunmuştur.

Güney Kafkasya’nın jeopolitik öneme sahip olması, sadece bölgesel değil küresel aktörlerin de odak noktası olmuştur. Bölgenin Asya’yı Avrupa’ya bağlayan önemli bir transit yolu olması sebebiyle, Avrupa Konseyi de buradaki anlaşmazlığın çözümlenmesi amacıyla çeşitli söylem ve girişimlerde bulunmuş, dört kez Brüksel’de zirve düzenlenmiştir.

Ermenistan, 1994 Bişkek Protokolü’ne, II. Karabağ Savaşı’nın ardından imzalanan 10 Kasım Anlaşması'na ve sonrasında Rusya’da ve Brüksel’de düzenlenen zirvelerdeki alınan kararlar doğrultusundaki bildirilere uymamıştır. Ermenistan, barışçıl ve çözüm odaklı politika ile düzenlenen organizasyonlara katılmış ancak sahada bu politikaların aksine faaliyet yürüterek silahlanmaya ve çatışma çıkarmaya devam etmiştir.  Son iki yılda yapılan müzakerelere ve alınan ateşkes kararlarına rağmen Ermenistan’ın faaliyetlerine bakıldığında, 31 Ekim 2022’de Rusya arabuluculuğuyla yapılan üçlü zirvede alınan kararlara Ermenistan’ın riayet etmesi uzun vadede çok mümkün görülmemektedir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, taraflar arasında uzlaşı sağlanması için Azerbaycan’ın Karabağ üzerindeki hakimiyetini onaylayan beş şartı 31 Ekim Zirvesi’nde tekrar gündeme getirmiştir. Görüşmede Ermenistan’ın bu beş şarta ilişkin onaylayıcı bir ifadesinin olmaması, bölgedeki çözümsüzlüğün, Ermenistan’ın sınır tacizlerinin gelecekte devam edeceğinin göstergesidir.

[1] ‘İlham Aliyev, operasyonların durması için Azerbaycan'ın şartlarını açıkladı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ilham-aliyev-operasyonlarin-durmasi-icin-azerbaycanin-sartlarini-acikladi/1995449, 04 Ekim 2020

[2] ‘Ermenistan Başbakanı Paşinyan: Dağlık Karabağ konusu diplomatik olarak çözülemez’,Aanadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistan-basbakani-pasinyan-daglik-karabag-konusu-diplomatik-olarak-cozulemez/2014273, 21 Ekim 2020

[3] ‘Ermenistan'daki muhalif partiler Paşinyan'ın istifasını istedi’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistandaki-muhalif-partiler-pasinyanin-istifasini-istedi/2037778, 09 Kasım 2020

[4] ‘Ermenistan Başbakanı Paşinyan: Bildiriyi imzalamaktan başka şansım yoktu’, Anadolu Haber Ajansi, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistan-basbakani-pasinyan-bildiriyi-imzalamaktan-baska-sansim-yoktu/2037980, 10 Kasım 2020

[5] ‘Azerbaycan ve Ermenistan Dağlık Karabağ'da anlaşmaya vardı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/azerbaycan-ve-ermenistan-daglik-karabagda-anlasmaya-vardi/2037860, 10 Kasım 2020

[6] ‘Ermenistan'da muhalefet partileri ortak başbakan adaylarını açıkladı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ermenistanda-muhalefet-partileri-ortak-basbakan-adaylarini-acikladi/2064602, 03 Aralık 2020

[7] ‘Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan'dan Dağlık Karabağ'da ekonomiyi canlandıracak ortak bildiri’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/rusya-azerbaycan-ve-ermenistandan-daglik-karabagda-ekonomiyi-canlandiracak-ortak-bildiri/2106375, 11 Ocak 2021

[8] ‘Azerbaycan ve Ermenistan sınırların belirlenmesine yönelik adımlar atma konusunda anlaştı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-ve-ermenistan-sinirlarin-belirlenmesine-yonelik-adimlar-atma-konusunda-anlasti/2431807 , 26 Kasım 2021

[9] ‘Azerbaycan ile Ermenistan sınır komisyonları ortak toplantı yapacak’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-ile-ermenistan-sinir-komisyonlari-ortak-toplanti-yapacak/2594923, 23 Mayıs 2022

[10] ‘AB, Ermenistan-Azerbaycan sınır belirleme çalışmaları için misyon gönderecek’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-ermenistan-azerbaycan-sinir-belirleme-calismalari-icin-misyon-gonderecek/2704976, 07 Ekim 2022

[11] ‘Putin ile Paşinyan arasındaki müzakereler sona erdi’, TASS Haber Ajansı, https://tass.ru/politika/16206621, 31 Ekim 2022

[12] ‘Putin, Karabağ sorununun sona erdirilmesi gerektiğini açıkladı’, TASS Haber Ajansı, https://tass.ru/politika/16204743, 31 Ekim 2022

[13] ‘Paşinyan ve Aliyev, Putin ile görüşmek üzere Soçi'ye gitti’, TASS Haber Ajansı, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/16201255, 31 Ekim 2022

[14] ‘Putin, Ermenistan Başbakanı Paşinyan ile görüştü’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/putin-ermenistan-basbakani-pasinyan-ile-gorustu/2725595, 31 Ekim 2022

[15] ‘Paşinyan: Erivan, Bakü ile her an bölgesel iletişim engelini kaldırmaya hazır’, TASS Haber Ajansı, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/16204881, 31 Ekim 2022

[16] ‘Aliyev: Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin normalleşmesi beş ilkeyle sağlanabilir’, TASS Haber Ajansı, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/16207039, TASS Haber Ajansı

[17] ‘Azerbaycan ve Ermenistan güç kullanmaktan kaçınma ve sorunları çözme konusunda anlaştı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-ve-ermenistan-guc-kullanmaktan-kacinma-konusunda-anlasti/2725808, 31 Ekim 2021