İran Devrim Muhafızları Ordusu ülkenin kuzeybatısındaki Azerbaycan ile Ermenistan sınırında yer alan Aras Nehri bölgesinde 17-20 Ekim 2022 tarihleri arasında “Güçlü İran” adı verilen askeri tatbikat düzenledi. Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri Komutanlığı tarafından gerçekleştirilen tatbikata zırhlı ve topçu birlikler ile insansız hava araçları (İHA) ve elektronik savaş birimleri katıldı. İran Devrim Muhafızları, Aras bölgesinde gerçekleştirilen tatbikatta kamikaze İHA'ların test edildiğini dile getirdiler. Yerli imkanlarla geliştirildiği kaydedilen kamikaze İHA'ların, senaryo gereği düşman hedeflerini başarıyla imha ettiği bildirilmişti. Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri Komutanı Muhammed Pakpour, askeri tatbikatın komşu ülkeler için tehdit olmadığını belirterek, “Bu tatbikat komşu ülkelere barış, dostluk ve istikrar düşmana ise sınırlarımızı koruyacağımız ve asla değiştirilemeyeceği mesajını veriyor” ifadelerini kullanmıştı. 

Tahran, IRNA- Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri Koordine İşlerinden Sorumlu Komutan Yardımcısı General Ali Ekber Purcemşidiyan, Devrim Muhafızları'nın Aras bölgesinde düzenlediği tatbikatın mesajının dostluk ve barış olduğunu ifade ederek, ''Bölge sınırlarında değişikliği tahammül etmeyiz ve İsrail rejiminin bölge sınırlarında yer almasına karşı gerekeni yapacağız'' dedi. Tebriz Cuma Namazı hutbeleri öncesi konuşan General Purcemşidiyan, Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri'nin Aras bölgesinde  süren tatbikatına işaret ederek, ''Bu, Silahlı Kuvvetlerimizin gücünün bir parçasıydı. Silahlı Kuvvetlerimiz Allah'a tevekkül ederek ve kendi seçkin güçleri ile güncel yerli silahlarına dayanarak hizmet etmektedir. Bugün biz yerli kapasitelere, yerli imkanlara ve gençlerimize dayanarak ülkeyi savunuyoruz. Bu tatbikat, gücümüzün zirvesinde kritik Kafkasya bölgesinde Aras Nehri kıyısında düzenlendi ve birkaç mesaj içeriyordu'' diye konuştu.

General Purcemşidiyan konuşmasını şöyle sürdürdü: ''Bu tatbikat sırasında çoğunluğu Doğu Azerbaycan ve Erdebil illerine ait yüzden fazla makine ve ekipman kullanılmakla birlikte 300 kilometreyi aşkın bir filo oluşturan büyük askeri ekipmanlar sınıra doğru hareket ederek halk tarafından sıcak karşılandı. İleri düzey kamikaze droneları, türlü füzeler, zırhlı araçlar ve savaş araçları, tatbikat sırasında görücüye çıkan silahlardı. Tatbikatın dost ve komşu ülkelere mesajı işbirliği ve barıştır. Ancak komşu ülkelerimizde bulunan ve ülkemizde fitne peşinde olan düşmanlarımız bilmeliler ki topraklarımızın neresinde olursa olsun sert karşılık görecekler. Bu yüzden durumlarını belli etmeleri lazım. Komşu ülkeler, İsrail rejiminin varlığının İran'ın evhamı olduğunu iddia etti. Ancak biz de bunun evham olmasını umuyoruz, zira eğer İsrail rejiminin bölgedeki varlığı gerçekse bunun sonuçlarına katlanmalı ve hesap vermeliler. Sınırda yaşayan halkın güvenliği bizim için önemlidir ve hayati ve ekonomik çıkarlarımız burada ve kırmızı çizgimizdir. Bugün pratikte uyarıda bulunduk ve Silahlı Kuvvetlerimizin bölgedeki varlığı da bu önemi gözler önüne sermektedir. Azerbaycan ve Ermenistan halkları bize tehdit değiller ve komşular, ancak tehdit orada yaşanan olaylar ve İsrail ile NATO'nun varlığıdır. Biz bunu görmezden gelemeyiz. Sınırların değiştirilmesi çok önemlidir. Azerbaycan istediğini elde etti, Karabağ özgürleştirildi ve biz de tebrik ettik, ancak eğer bugün bir tecavüze yeltenirlerse ve İran'ın binlerce yıllık Avrupa güzergahı olan sınırlarımız değiştirilmeye çalışılırsa sert karşılık görecekler'' ifadelerini kullanmıştı. 

1. İran’ın Endişeleri Nedir ?

Ermeni işgalindeki Karabağ'ın kurtarıldığı 44 günlük savaştan bu yana Tahran, verdiği mesajlarla sık sık Bakü'yü hedef alıyor. Ermenilerin Karabağ'dan çıkarılmasını hazmedemeyen İran yönetimi, olası harita değişimine karşı olduğunu da her fırsatta vurguluyor. 2021 yılı Eylül ayında Azerbaycan sınırına yığınak yapmaya başlayan İran Ordusu, son tatbikatını sınırdaki Zengilan'ın hemen öte yakasında gerçekleştiriyor. Tatbikata 45 bin personelin katıldığı ifade ediliyor. Üstelik Tahran, Azerbaycan ile sınır çizgisi durumundaki Aras Nehri üzerine bir yüzer köprü kurarak tank ve kamyonetlerini 'karşı kıyıya' geçirdi. İran ordusunun Aras Nehri’nin karşısına yani Azerbaycan topraklarına doğru yapay köprü kurarak asker çıkarması bunun savunma değil hücum tatbikatı olduğunu ortaya koyuyor. 

İran sürekli olarak, İran-Ermenistan sınırının değiştirilmesine müsaade etmeyeceklerini dile getiriyor. İkinci Karabağ Savaşı ve sonrası Azerbaycan ile Türkiye arasındaki siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel ilişkilerin artması, Türkiye’nin Rusya Federasyonu ile Ortak Gözlem Merkezi’nde görev yapması ve Azerbaycan’daki askeri varlığı ile ortak düzenlenen tatbikatlar İran’ı endişeye sevk etmektedir. Ayrıca Türkiye’nin İkinci Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’a sağladığı siyasi ve askeri desteğin, Ankara’nın Azerbaycan ve İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri üzerinde etkisini artırması da Tahran’ın dikkatini çekmektedir. Başka bir güç olan İsrail’in, Azerbaycan ile ilişkilerini geliştirmesi aynı zamanda Ermenistan-İran yakınlaşmasına da sebep olmuştur. İsrail’in özellikle İkinci Karabağ Savaşında Azerbaycan’a vermiş olduğu destek dünyada ses getirmiş hatta kötü olan Türk-İsrail ilişkilerini de olumlu yönde etkilemiştir. Azerbaycan, İsrail ile ilişkilerini üst seviyeye çıkararak Dağlık Karabağ’ın işgal edilmesi sebebiyle sorun yaşadığı Ermenistan’ın ABD’deki lobi gücünü de dengelemeye çalışmıştır. Bu bağlamda Azerbaycan’ın İsrail’le geliştirdiği ilişkileri, Yahudi lobisinin etki kapasitesi sayesinde kendisine Amerikan siyaset çevrelerinde güçlü bir destek sağlamış ve Ermeni lobisinin Azerbaycan aleyhine yürüttüğü çalışmalara zincir vurmuştur. 

İran kendisini bölgede yalnız hissetmekte, müttefik olarakta Ermenistan ile iş birliği yapmak zorunda kalmıştır. Azerbaycan-Türkiye ve İsrail’in, Dağlık Karabağ’da ortak hareket etmesi İran’ı köşeye sıkıştırmıştır. İlave olarak Türkiye ve Azerbaycanı birbirine bağlayacak Zengezur Koridoru, İran tarafından tehdit olarak algılanmaktadır. İran’a göre, bu koridor ile birlikte bölgede Türkiye ve Azerbaycan tek güç olacak. Halbuki Cumhurbaşkanı Erdoğan  “Zengezur koridoru konusunda endişeler yersizdir. Hazar geçişli Doğu-Batı orta koridordaki ülkeler için ticaret ve yatırım amaçlı düşünülmelidir.’’ ifadelerini kullanmış, İran ve tüm bölge halkı için de de yararlı olacağını dile getirmişti.  

2. Tatbikatın Asıl Amacı Nedir ?

Mahsa Amini adlı genç bir kadının başörtüsü yüzünden gözaltında ölmesi sonrasında İran'da rejimi tehdit eden protestolar İran'ı bir hayli sarstı. İran rejimi, protestoları bir yandan şiddet yoluyla bastırmaya çalışırken diğer taraftan Kuzey Irak’ı bombalıyor. Ayrıca, Ermenistan ve Azerbaycan sınırında askeri tatbikat yaparak rejimin gücünü dış dünyaya göstermeyi amaçlıyor. Öte yandan İran'ın Aras Nehri batısında yaptığı ve üç gün süren tatbikat da sıradan bir askeri tatbikat olarak geçiştirilemeyecek kadar önemli ve çevre ülkelere mesaj vermeyi amaçlamaktadır. Tatbikata "Güçlü İran" adı verilmesi de bizce önemli bir mesaj içeriyor.

Her ne kadar İran bu tatbikatın İran ordusunun savaşa hazırlanmasına yönelik rutin bir tatbikat olduğunu söylese de pek inandırıcı gözükmüyor.  Nitekim İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Amir Abdullahyan, Ermeni mevkidaşı Ararat Mirzoyan'a "Ermenistan'ın güvenliğine İran'ın güvenliği gibi bakıyoruz" dedi. Bu açıklama adeta Türkiye ve Azerbaycan’ın "İki Devlet Tek Millet" söylemine bir meydan okuma gibi değerlendirilebilir. 

İran’ın Aras Nehrinde köprü kurarak asker çıkarması  açıkça Azerbaycan'a bir tehdit ve Ermenistan'a güvence vermeyi amaçlıyor olmalıdır. Ayrıca, askeri tatbikatı izleyen gözlemciler bunun bir savunma değil; saldırı hedefli tatbikat olduğunda da hemfikirler.  Nitekim İran, eylül başlarından itibaren İlham Aliyev ile Nikol Paşinyan arasındaki görüşmelerde Zengezur Koridoru'nun açılmasına yönelik gelişmeleri kaygı ile izlediğini gizlemiyor. Diaspora Ermenilerinin politikalarını destekler mahiyette açıklamalar yapıyor. Koridora karşı olduğunu her fırsatta resmen ilan ediyor. İran Ulaştırma Genel Müdürü Cevad Hidayeti, İran İşçi Haber Ajansı'na verdiği demeçte, şu ifadeleri kullandı: ‘’Görünen o ki Azerbaycan, Nahçıvan'la olan bağlantısını herhangi bir engelle karşılaşmadan ve uzun vadeli garanti altında tutmak için Ermenistan'ın kontrolü dışında Nahçıvan'a doğru bir koridora sahip olmak istiyor. Müttefiklerinin de koordinasyonuyla Hazar Denizi'nden doğrudan Türkiye'ye uzanan bir enerji-ticaret koridoru kurmayı hedefliyor.’’ İfadelerini kullandı. Hidayeti, "Mevcut durumun sürdürülmesi ve devam ettirilmesi olası olmadığı için çok dikkatli olmalıyız ve her türlü duruma hazır olmalıyız" diyerek Azerbaycan'ı tehdit etti. Yine Karabağ savaşında tarafsız olmasına rağmen, İran sık sık Azerbaycan'ın Ermenistan topraklarından pay almasına asla müsamaha göstermeyeceği yönünde resmi açıklamalar yapıyor. 

Son aylarda Zenzegur koridorunun bir sınır değiştirme hamlesi olduğunu da savunmaya başladı. İran'a göre bu koridorun açılması İran'ın Ermenistan ile ortak sınırını ortadan kaldıracaktır. Aslında koridorun böyle bir sonuç doğurmayacağı açıktır ama İran’ın konuya bakışı böyle değil.  İran bu yapmış olduğu son tatbikat ile sadece Azerbaycan’ı değil Türkiye ve İsraile de gözdağı vermeyi amaçlamıştır. İkinci Karabağ Savaşı sırası ve sonrasında Azerbaycan-Türkiye ve İsrail’in ortak hareket etmesi İran’ı bölgede tek kalmaya zorlamıştır. Bu tatbikat ile adeta bir güç gösterisi yapmıştır. 

Değerlendirme

İran, ambargolar nedeniyle dünya ticaretinden yeterince faydalanamıyor. Kendisini bölgede sıkışmış hissediyor. Azerbaycan-İsrail yakınlaşmasını bahane göstererek Ermenistan’ı bir çok konuda desteklemektedir. Diplomatik olarak istediği başarıyı gösteremeyen İran, askeri olarak bölge ülkelerine diş göstermeye çalışmaktadır. Bu beyhude çırpınıştan öteye geçemez. Türkiye ve Azerbaycan, Ermenistan ile normalleşme sürecini hızlandırmaktadır. Eğer Ermenistan normalleşme sürecine sadık kalırsa İran bölgede tamamen yalnız kalacaktır. Bölgenin selameti için İran’ın tehditkar tavırlarından vazgeçmesi gerekmektedir. Üstünlüğün Türkiye ve Azerbaycan da olduğunu idrak etmeli ve ona göre ılımlı politikalar izlemelidir. O zaman kendileride bölgedeki istikrardan payını alabilir. 

Kaynakça

Cumhuriyet İnternet Sitesi, ‘’İran'dan tatbikat mesajı: Kamikaze İHA'lar test edildi’’ https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/irandan-tatbikat-mesaji-kamikaze-ihalar-test-edildi-1994266 , 20 Ekim 2022 

İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı, İran’ın Bakü Büyükelçiliği: Tatbikat planlandığı gibi düzenlendi.’’  https://tr.irna.ir/news/84917965/%C4%B0ran-%C4%B1n-Bak%C3%BC-B%C3%BCy%C3%BCkel%C3%A7ili%C4%9Fi-Tatbikat-planlad%C4%B1%C4%9F%C4%B1-gibi-d%C3%BCzenlendi , 22 Eki 2022 

Kemal Çiçek, ‘’İran'ın Zengezur Koridoru kâbusu ve Ermenistan'a bakışı’’ https://www.indyturk.com/node/567466/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/i%CC%87ran%C4%B1n-zengezur-koridoru-k%C3%A2busu-ve-ermenistana-bak%C4%B1%C5%9F%C4%B1 , 23 Ekim 2022 

Nerina Azad, ‘’Protestolarla 'köşeye sıkışan' İran'dan Azerbaycan sınırında askeri tatbikat’’ https://m.nerinaazad1.com/tr/news/regions/iran/protestolarla-koseye-sikisan-irandan-azerbaycan-sinirinda-askeri-tatbikat, 20.10.2022