Geçtiğimiz sene dünyanın güçlü jeomanyetik fırtınalar ile sarsılabileceği haberleri görülmüştü. Birkaç gün önce dünya bilim ve teknoloji uzmanlarının yakından takip ettiği ve etkilerinin hepimizi ilgilendirebileceği bir güneş patlaması meydana geldi.

Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi (NOAA), Güneş'te yaşanan patlama hakkında yayınladığı bildiride, jeomanyetik fırtınanın birçok alanda problemlere yol açabileceği uyarısında bulunuldu. Güneş'te meydana gelen bir alevlenme, doğrudan Dünya'ya doğru devasa bir parçacık akışına neden olmuştu. Ancak fırtınanın kuvveti beklenenin çok üzerindeydi. Analizler, fırtınanın Dünya’nın 20 katı büyüklüğünde bir lekeden geldiğini, Güneş’in Aralık 2019’da başlayan 25. döngüsünün son evresinde üretilen ve son 6 yılın en güçlü örneği olduğunu gösteriyor. Bu lekenin daha önce de saatte yaklaşık 2.1 milyon saat hızla hareket eden bir dizi Güneş fırtınası oluşturduğu kayıtlarda mevcut. Ayrıca Güneş’in hareketli bir evrede olduğu ve patlamaların birkaç yıl içinde giderek artacağı ve zirve noktasına ulaşacağı da gökbilimciler tarafından paylaşılan bilgiler arasında.

Güneş Patlaması Nedir? Nasıl oluşur?

Güneş’in yüzeyi hareketli bir alandır. Elektrik yüklü gaz, güçlü bir manyetik alan oluşturur. Güneşteki gazlar sürekli hareket eder ve bu da manyetik alanları dolaştırır, uzatır ve büker.  Bu hareket Güneş’in yüzeyinde çok fazla hareketlilik yaratır ve buna da Güneş aktivitesi denir. Güneş, milyarlarca yıldır devasa bir nükleer reaktör gibi çalışarak devamlı olarak enerji üretir. Bu dev enerji kaynağı, çekirdeğinde gerçekleşen termonükleer reaksiyonlar sayesinde güneş ışığı ve ısı sağlar. Ancak, güneşin manyetik alanındaki ani değişiklikler, güneş yüzeyinde patlamalara ve bu patlamaların ardından yüksek enerjili parçacıkların uzaya doğru fırlamasına sebep olabilir. Güneş patlamaları sırasında güneşten yayılan yüksek enerjili parçacıklar, radyoaktif yayılımın temelini oluşturur. Bu parçacıklar, uzaya doğru hızla yayılarak elektromanyetik dalgalar oluşturur ve radyo frekanslarında bozulmalara neden olabilir. Her elektronik devrenin belli bir elektrik ve manyetik alan seviyesinde çalışacak şekilde tasarlandığını düşünürsek, Dünya’nın manyetik alanındaki değişimlerin sebep olacağı elektrik atımların gücü o kadar yüksek alabilir ki, devredeki her bir sinyalin bozulmasına, depolanan veri kaybına ve hatta devrenin yanmasına ve işlemcilerin bozulmasına sebep olabilir. Daha basit bir tabirle, radyo dalgaları, dünya çapındaki radyo iletişim sistemlerinde karışıklıklara yol açabilir ve yayın kalitesinin düşmesine neden olabilir.

Bununla birlikte, radyoaktif yayılımın etkileri sadece telekomünikasyon sistemlerini etkilemekle kalmaz; aynı zamanda havacılık sektörünü de olumsuz etkiler. Uçaklardaki radyo iletişim sistemleri, bu yüksek enerjili parçacıkların etkileriyle karşı karşıya kalabilir ve iletişim kopukluklarına sebebiyet verebilir. Bu durum, havacılık endüstrisinde önemli bir güvenlik riski oluşturabilir ve iletişim ağlarının hassasiyetini artırma ihtiyacını gündeme getirir.

Güneş patlamaları ve beraberinde getirdiği radyoaktif yayılım etkileri, modern teknolojik altyapıların hassasiyetini ve dayanıklılığını test eden önemli bir konudur. Hastaneler, havacılık sistemleri, iletişim ağları, bilgi ve veri depolama sistemleri, üretim ve endüstri ve bunun gibi birçok akıllı teknoloji ve IOT sistem zarar görebilir. Bu nedenle, güneş patlamalarının radyoaktif yayılım etkileri konusu, bilim insanları ve endüstri uzmanları için sürekli göz önünde bulundurulması gereken kritik bir alanı temsil eder. Bu anlattıklarıma bir örnek vermek gerekirse, 1989 yılında görülen jeomanyetik fırtınada Kanada’da bazı bölgelerde 9 saat elektrik kesintisi meydana gelmiş, bu olay Kanada’nın on milyonlarca dolar zarara uğramasına neden olmuştu. Bunun benzeri bir mega fırtınanın birkaç sene içinde gerçekleşmesi de yüksek ihtimaldi ancak son haberlere bakılacak olursa bilimcilere göre bu mega fırtına gerçekleşmeye başladı bile.

Bu Fırtınalar Önceden Tespit Edilebilir mi?

150 milyon km uzaklıktaki Güneş’te oluşan fırtınaların tespiti her zaman merak edilen noktalardan birisi olmuştur. İstatistiklere göre Güneş’in enerjisi ortalama 11 yılda bir solar maksimum (doruk) noktasına ulaşır. Güneş’in elektromanyetik faaliyetleri artmaya başladığı zaman, yüzeyinde bazı siyah lekeler oluşmaya başlar. Güneş’in aktifliği arttıkça yüzeyinde oluşan lekelerde artış görünür ve bunlar profesyonel kurumlar tarafından tespit edilebilir. Solar minimumda ise bu lekeler kaybolur. Birden fazla çalışma modeli ile analiz edilebilen bu Güneş döngüleri, aslında öngörülebilir bir noktadadır. 2019 senesinde NASA, NOAA ve ISES tarafından gerçekleşen panelde bu konu tartışılmış ve bir konsensusa varılmıştı. Panelin sonuçlarına göre Güneş’in mevcutta içinde bulunduğu 25. döngünün zirve noktası, oluşabilecek güneş lekelerinin sayısı düşünüldüğünde 2025 senesinin ortalarında gerçekleşecekti ve zayıf geçecekti. Ancak 2023 senesinde bile, 2 sene sonrası için hesaplanan güneş lekelerinin sayısı çoktan beklenenin üzerine çıktı. Yani Güneş, panelin beklediğinden daha hızlı davrandı. Bu da zirve noktasının daha erken yaşanabileceğini ya da zamanında yaşandığı durumda beklenenden çok daha büyük ve yıkıcı etkilere sahip olacağını gösteriyor. Elbette bu iki senaryodan hangisinin gerçekleşeceği bilinmiyor.

Olası Etkileri Nelerdir?

Güneş patlamaları sırasında güneşten fırlayan yüksek enerjili parçacıklar, uzaya doğru yayılarak radyo dalgalarını etkileyebilir. Bu durum, radyo iletişim sistemlerinde karışıklığa neden olabilir ve radyo yayınlarının kalitesini düşürebilir. Ayrıca, uçak seyahatlerinde de radyoaktif yayılım nedeniyle iletişim sorunları yaşanabilir.

Güneş patlamaları sonucu oluşan radyasyon fırtınaları, uzayda seyahat eden uydu sistemlerini ve elektronik cihazları etkileyebilir. Bu fırtınalar, uydu sinyallerini bozabilir, navigasyon sistemlerini etkileyebilir ve uzay araçları üzerinde de olumsuz etkiler yaratabilir.

Güneş patlamaları sırasında güneşten yayılan yüksek enerjili ışınlar ve radyasyon, Dünya'ya ulaşabilir. Bu durum, yeryüzündeki radyasyon seviyelerini artırabilir ve insanların sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir. Ayrıca, aklınıza gelebilecek tüm elektronik sistemler ve iletişim ağları da bu yüksek enerjili ışınlardan etkilenebilir.

Güneş patlamaları sonucunda oluşan manyetik fırtınalar, Dünya'nın manyetik alanı ile etkileşime geçerek kutup bölgelerinde muhteşem doğa olayları olan kuzey ve güney ışıklarını (Aurora) oluşturabilir. Bu doğa olayları genellikle yüksek enlem bölgelerinde görülür ve aslında aşina olduğunuz görsel bir şölen sunar.

Ülkeler Nasıl Önlemler Alıyorlar?

Modern toplumun teknolojik altyapıları, güneş patlamalarının olası etkilerine karşı savunmasız olduğundan, birçok ülke bu tür olaylara karşı tedbirler almaktadır. Auroraların görüldüğü konumlar düşünüldüğü zaman bu tip fırtınaların aslında daha Kuzey ve Güney enlemlerde daha sık görüldüğünü söyleyebiliriz.

Bu bölgelerdeki ülkeler, elektrik şebekelerini, jeomanyetik fırtına sebebiyle zarar görebilecek durumlara karşı koruyacak önlemler ile oluştururlar. Örneğin, olası bir transformatör patlaması durumunda diğer transformatörlerin otomatik olarak kendilerini kilitlemelerini sağlayan sistemler geliştirmişlerdir. Bu sayede daha büyük zararların önlenmesini sağlarlar. Bu ülkelerdeki akıllı elektrik ağları sayesinde elektrik sistemleri bu tip fırtınalara adapte olabiliyorlar.

Amerika Birleşik Devletleri, Ulusal Okyanus ve Atmosfer İdaresi (NOAA) bünyesindeki Uzay Hava Tahmin Merkezi (SWPC) aracılığıyla güneş aktivitelerini yakından izlemekte ve güneş fırtınalarını önceden tahmin etmeye çalışmaktadır. SWPC, güneş patlamalarının Dünya'ya ulaşma zamanını ve etkilerini belirleyerek, ilgili kuruluşlara uygun önlemleri alması için bilgi sağlamaktadır. Benzer şekilde, Avrupa Birliği de Avrupa Uzay Ajansı (ESA) ve Avrupa Meteoroloji Uydu Programı aracılığıyla güneş patlamalarını izliyor ve olası etkilerine karşı hazırlıklı olmak için çalışmalar yürütüyor. Ülkeler ayrıca enerji şirketleri ve iletişim sağlayıcıları ile iş birliği yaparak elektrik şebekelerini ve iletişim altyapılarını güneş patlamalarına karşı korumaya odaklanmış durumda. İngiltere'de enerji şirketleri, yedek güç kaynaklarına yatırım yaparak güneş patlamalarının elektrik kesintilerine yol açma riskini azaltmaya çalışıyor. Aynı şekilde iletişim sağlayıcıları, radyo ve haberleşme sistemlerini güneş patlamalarının etkilerine karşı dayanıklı hale getirerek iletişimdeki kesintileri en aza indirmeye çalışıyor. Güneş patlamalarının potansiyel etkilerine karşı alınan önlemler, modern toplumların kritik altyapılarını korumak ve olası zararları en aza indirmek için hayati öneme sahip. Bilimsel araştırmalar, uzay gözlemleri ve uluslararası iş birliği sayesinde güneş patlamalarının etkilerine karşı önlemler sürekli olarak geliştirilmekte ve güçlendirilmektedir. Bu sayede, güneş patlamalarının olası etkileri daha etkili bir şekilde öngörülebilir ve potansiyel zararlar en aza indirilebilir.

Türkiye’de Alınan Önlemler ve Çalışmalar

Türkiye, güneş patlamalarının olası etkilerine karşı önlemler almak için Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı çatısı altında Türkiye Uzay Ajansı (TUA) ve Meteoroloji Genel Müdürlüğü gibi kuruluşlar aracılığıyla güneş aktivitelerini izleme ve değerlendirme konusunda çalışmalar yürütmektedir. TUA, güneş patlamalarının potansiyel etkilerini izleyerek alınması gereken önlemleri belirlemede önemli bir rol oynamaktadır. Meteoroloji Genel Müdürlüğü ise atmosferik koşulları ve güneşten gelen radyasyonu izleyerek güneş faaliyetlerine karşı meteorolojik tahminlerde bulunarak sürece destek vermektedir.

Türkiye'de enerji şirketleri, elektrik iletim hatlarına güneş patlamalarının etkilerine karşı dayanıklı hale getirme çalışmaları yapmakta ve yedek güç kaynaklarına yatırım yaparak güneş patlamalarının elektrik kesintilerine yol açma riskini azaltmaktadır. Ayrıca iletişim şirketleri de radyo ve haberleşme sistemlerini güneş patlamalarının etkilerine karşı korumak için önlemler almaktadır. Türkiye'nin aldığı bu tür önlemler ve yürütülen çalışmalar, güneş patlamalarının potansiyel etkilerine karşı ülkenin altyapısını korumak ve toplumu bilgilendirmek açısından büyük önem taşımaktadır. Bilimsel araştırmalar, uluslararası iş birliği ve uzmanlarla koordinasyon sayesinde Türkiye, güneş patlamalarının potansiyel etkilerine karşı hazırlıklı olmayı sağlayarak altyapısını güçlendirme yolunda ilerlemektedir. Güneş patlamalarının olası etkileri konusunda farkındalık yaratmak, önlemler almaya ve toplumu bilinçlendirmeye yönelik çabalar, Türkiye'nin güneş patlamalarının potansiyel risklerine karşı hazırlıklı olmasına yardımcı olmaktadır.

Değerlendirme

Güneş patlamalarının olası etkilerine ilişkin 2024 senaryolarını değerlendirildiğinde, belirsizliklerin olduğu bir gelecekle karşı karşıya olduğumuz söylenebilir. Güneş aktivitelerinin izlenmesi ve potansiyel risklerin değerlendirilmesi, bilim insanları ve uzmanlar açısından kritik öneme sahiptir. 2024'te Güneş Siklusunun zirve noktasına ulaşılacak olması, güneş patlamalarının ve koronal kütle püskürtmelerinin daha sık gözlemlenmesine neden olabilecektir. Bu durum, kritik altyapılar üzerindeki potansiyel etkileri göz ardı etmememiz gerektiğini vurgulamaktadır. Elektrik şebekeleri, iletişim altyapısı, uydu teknolojileri ve uzay misyonları gibi alanlarda güneş patlamalarının olası etkilerine karşı önlemler alınmalı ve koruyucu tedbirler geliştirilmelidir. Bilimsel araştırmalar, uluslararası iş birliği ve toplumun bilinçlendirilmesi, güneş patlamalarının potansiyel risklerine karşı daha hazırlıklı hale gelmemize yardımcı olacaktır. Gelecekteki güneş patlamalarının etkilerine karşı sürekli dikkatli olmak, bilimsel gözlem ve önlemlerin sürekli iyileştirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, 2024 ve sonrasında güneş aktivitelerinin olası etkilerine karşı dikkatli ve özenli olmamız, toplumların ve altyapıların güvenliğini sağlamak adına hayati bir önem taşımaktadır.

Kaynak:

• https://www.tua.gov.tr/tr/blog/gunes/gunes-lekeleri-ve-gunes-patlamalari-nedir
• https://blogs.nasa.gov/solarcycle25/2024/03/#:~:text=Month%3A%20March%202024&text=The%20Sun%20emitted%20a%20strong,an%20image%20of%20the%20event.&text=Solar%20flares%20are%20powerful%20bursts%20of%20energy.